Foaropwurd
Fers2 nû. 5.12, 16 juny 2019
Fan ûnsyl nei ûnbrêge
in ûnliterêre kuier
Yn de sechstjinde ieu bouwe se by Seisbierrum in kearslûs yn de Slachtedyk. Sa’n slûs hat amper in wetterregeljende funksje. Hy stiet iepen oant it seewetter ris gefaarlik heech komt en kin dan ticht. It nut fan de slûs is dêrom maklik te wei te wiuwen en tagelyk binne it ûnderhâld fan de slûs sels, it wetter en de slieperdyk sa yngewikkeld ferdield dat der allegeduerigen spul om is. Yn 1841 hat de provinsje Fryslân skoan syn nocht fan it ieuwenlange hakketearjen en nimt de slûs oer. Se meitsje him moaier, sterker en grutter, ferfange op in stuit it hout foar beton en slope him yn 1981. Ommers de see hat dan opholden te bestean en it minskdom allikefolle: Getswerdersyl.
Op 4 maart 2011 beneamt de provinsje Fryslân een proazasjuery. Sa’n sjuery moat nominearje út in bulk wei fan sirka 60 útjeften, fan sa’n sterk wikseljende kwaliteit dat de wearde fan sjuerys steefêst betwivele wurdt. De sjuery hat tsien moannen om serieus te lêzen, mar gjin brede- en smelle kar, wat liedt ta ûnfrede. Begjin septimber 2014 beneame se de sjuery foar de nije rit. Dy sjuery komt nei seis moannen, begjin maart 2015, mei in brede kar fan 12 titels en dan op 1 juny mei de smelle kar fan trije titels. Foar dizze rit, dit jier, beneamt de provinsje de sjuery begjin febrewaris 2019. Op 3 juny, dus nei fjouwer moannen, nei dus (4 x 30) / 70 = it hifkjen fan 1 roman yn 1,7 dagen, lûkt dy sjuery in smelle kar fan fiif titels. Want Fryske literatuer hat wilens opholden te bestean en skamte ek: de Gysbert Japicxpriis.‘5 genomineerden Gysbert Japicxprijs 2019 (03-06-2019)’, Provincie Fryslân, 3 juny 2019, www.fryslan.frl/home/nieuws_3166/item/5-genomineerden-gysbert-japicxprijs-2019_17875.html, krigen 7 juny 2019.
Simmerje
& Climate Change
Change denial? swit fuortfeie
Minder bewolking
It wol net reine
Ekstreme droechte, dyst net hoechste
Swiet binnenwetter wurdt dan sâlt
See-alch tsjocht op dus deade fisk, it ekosyst. yn ’e lytste loege
Wetter besparje, fan hegerhân
De risping mislearret snapt elk mins
Te djoere tomaat en te min nôt
Even your plate of pasta ’s threatened by climate change
Mear oazon hjir leech by de grûn
Mear oazon events oer de warskôgingsgrins
Befolking – bist? plant? – dêrtroch minder sûn
En dus ek mear deaden mei oazon ferbûn
Gefaar foar lânbou, hiene wy al sein
En foar ekosystemen, dus dûbel skeind
Swierdere tongers, as ’t reint lang om let
Hjitteweach komt hieltyd mear foar
Mear kâns op natuerbrân (sa neame se ’t echt)
De ekosystemen no trijedûbel skeind
De atmosfear stiet faker stil
Smoargere loft
Mear siken en deaden, bin stikt
Fergiftige blau-alch dus plant en bist dea en oei dat stjonkt
De seespegel heger giet simmers wol troch
Oseaanboaiemfiedsel rûst nei it oerflak en oseaanlibben stjert
Moaie simmer! Fers2 is der wer op 8 septimber.
In profetyske wyldplanter, Reinold, hat by it streamkanaal de Ried lâns de beamkes delset. Nei fjirtich jier dogge de wylgen en flearen it poerbêst mar de hagedoarns stean mooglik te wiet. Dochs rinne har kealende tûken gaoatysk wer wat út. Foar immen op universiteitsnivo, mimerje wy, nimt yngeand lêzen sa’n 200 wurden de minút, oftewol oardel minút de trochsneedside fan 300 wurden. In roman fan 250 siden nimt 375 minuten = 6:15 oeren. Yndie hâlde ús kollega’s en wy foar it skriuwen fan in romanbesprek ien wurkdei foar it lêzen oan, want jo moatte tuskentroch oantekens meitsje, en in wurkdei foar it skriuwen fan it besprek. As jo gjin besprek út hoege te skriuwen, mar jo rûge oantekens binne genôch ûnderbouwing foar it hifkjen fan it wurk, dan is 1,7 dagen foar ien roman krekt genôch—mar 120 dagen foar 70 romans net. Dat kin nammentlik allinne as jo alle dagen frij hawwe en 120 dagen yn in rige sûnder ek mar ien frije sneon of snein trochbodzje kinne.
Ien twa trije ljochtbrune mûzebiters sirkelje troch de berûne loft. Fan it kaphout dat fergetten neist it Riedpaad leit brekke wy in tûke ôf, want it is briedtiid en opnaaid troch de rôffûgels ferwachtsje wy dûkflechten nei ús holle. Wurke GJ-sjuerylid Grytsje Schaaf net op de NHL, freegje wy ús ôf, jout dy har fjouwer moanne frij om te kontinú-sjurearjen? “Ja, it is mei de provinsje.” “NHL speaking. Mei wa?” “De provinsje.” “Ja…?” “Jo witte wol, dy fan Fryslân.” De oerheid hat hjir en dêr in bankje by de Ried delset, foar’t de toerisme-marketeer útlei dat jo keale kuierders net plôkje kinne. No is it iepenbier meubilêr oergroeid mei bloeiend gers, reade klaver en klaproazen. Om ús lea hinne hotse flinterkes en libellen en foar ús loert de REC as in legoblokje yn lilliputlân.
Wy tinke net dat de Gysbert Japicxsjuery & provinsje lige oer har prestaasje. Wy tinke inkeld dat de sjuery mear as de helte fan de romans beoardiele hat sûnder dy (út) te lêzen. Wy freegje ús ôf oft dat wol mei neffens it Gysbert Japicxreglemint. Mar dat reglemint stiet net op de webside fan Gysbert Japicxpriisútfierder Tresoar en likemin op it provinsjeweb. It ynternet meldt dat Jan Pieter Janzen it provinsjehûs al ris frege om it GJ-priisreglemint, mar helaas, “Der wurdt oan wurke”—dat wie yn 2003.Jan Pieter Janzen, ‘De devaluaasje fan de Gysbert Japicxpriis’, de Moanne / Trotwaer 7 (2003) 44-46, 46. Jo witte it dus net. In jeugdige trekker mei jarretenk skuort troch de greide lofts fan ús. Efkes letter stjonkt it as in oardiel mar in kliber seefûgels jubelet efter de trekker oan.
As de Sweedske Akadeemje net ferwikkele is yn in seksuele yntimidaasjeskandaal—wêrom’t it spantsje dêr’t 50% no fan yn ’e finzenis sit, feitlik safolle jild fan de Akademy krige is ús nea dúdlik wurden—dan rikke se de Nobelpriis yn Literatuer jierliks út. De nominearring- en seleksjeproseduere nimt fyftjin moannen. It begjint mei fersykjen om ekspert-oanbefellingen, leit dan wiidweidich seis-sânhûndert hifkingsrapporten neistinoar en einiget mei stimmen foar de winner; mar omfettet gjin lêzen fan primêre literatuer.
Ynienen hâldt ús spoar fan platwâde gers op en is it paad by de Ried lâns meand oant in meter út de wâl. Flinters binne der net mear. Wy krije yn ’e gaten it wetter hjir neist ús is as de Styks minus Karon: net ien merkel hat syn territoriale lilkens útwierre op in ûnskuldige ein en gjin pluzige pykjeswolk is nei alle kanten stood. Boppe ús fljocht in senuweftige wylp hinne en wer, opfallend net fan doel om ús in hint te jaan oer wêr’t it nêst fan syn wyfke leit op ’e koarte greidgûn. Wy swaaie ús tûke as in ympotinte light saber: dêre, suffert. Fiif minuten fierderop seit in buordsje fan ‘fûgelbried- en rêstgebiet’, as kinne fûgels lêze, by in bûsdoekje oan boerewinstsucht ûntlutsen grûn, tusken súdlik de ôfgroeven terpen en noardlik de hûnderten hektares dêr’t de bassins al út bulldoazere binne foar Waddenglas dat net komt. Mids de kolossale griisbrune muorren fan deade klaai is immen sinleas oan it meanen. Op de reidsjongerkes nei komme hjir gjin fûgels.
Wy sizze, it is dus wol dúdlik hoe’t se by Bob Dylan komme, alhoe’t wy fan Fers2 oan de Sweedske Akadeemje ek oanbefelle hawwe: Aggie van der Meer, who else. Mar inkeld om’t wy tinke dat wy of ús fertsjintwurdigers meiprate mochten, fiele wy al draachflak foar it Nobelbeslút. Wat is draachflak ommers mear as it produkt fan beynfloeding fan ús kulturele ‘smaak’ troch politykekonomyske belangen—dêr’t wy nammers sels oan meidien hawwe. Want it literêr + literêrhistoarysk meast weardefolle dat Van der Meer makke, de digitale eksperimintele episoadyske koarte ferhalen Ho Wu en Misty Mac ha wy op papier útbrocht: in amper ûnbewuste beynfloeding en befêstiging fan de papierhegemony. Oan de positive kant, al is de Nobelpriis in polityk sinjaal, it redusearret literêre foarútgong net ta taal mar nimt kontekst mei en,Sjoch Wendell V. Harris, ‘What is literary “history”?’, College English 56:4 (1994) 434-451. ek wichtich: de nominearring is net in tombola.
It lân lit swalkjend wanbelied sjen: in kombinaasje fan kontrôletwang en in fergjende desynteresse. Fan in nasjonaal romtlik spriedingsbelied yn de jierren sechstich, nei tsien jier letter de provinsjaal plande groei fan de stêden / krimp yn ’e doarpen, in pear desennia it plan om wurkleaze Ljouwerters mei buskes nei de ûntfolke dus spotgoedkeape perifery te bringen foar in megalomaan kastúnbouprojekt op ierdwaarmte. Betink dat hjoed it oanpart ‘geothermal’ noch mar 4,5 persint is en de rest is âlderwetske seisoenskweek mei in pykrispinge yn de simmer, mei inkeld de hate Poalen dy’t ree wiene om dat rottige wurk ûnder tiidsdruk te dwaan, wylst de provinsje hurd nasjonalistysker en yntoleranter waard. En de finansjele crash moast noch komme, dy’t alles op slach ûneksplwatabel makke. No hoera! seit it follefretrûpke op de útdroege molbult foar ús fuotten. Wat no as Harns sizze soe fan mea maxima culpa, mar lit ús kompinsearje foar de smoarge haven en siikmeitsjende jiske-oene, lit ús de hektares oankeapje en weromjaan oan ’e natuer?
De like naïve #gysbertjapicxpriis-nigethawwer hâldt de smelle kar 2019 tsjin it ljocht en besiket de ratio te ûntdekken yn de list. It punt dat de provinsje alle pretinsjes falle lit is aaklik tichtby nei’t dy twa jier lyn oanstie op in drokbesochte media-show mei alle nominearren yn ’e arena en har hiele famylje deromhinne, dêr’t se dan pas ûntbleatsje wa’t wûn hie. Ien dichter makke beswier om’t soks foarby giet oan de belangen fan de nominearre (en de literatuer), mar krige in taart as er dêr fierder oer swijde. Foar GJ-priiswinner wolle se, lykas foar de Dichter fan Fryslân, in brand ambassador. Dus wêrom dreech dwaan as it simpel kin, alfabetysk nei útjouwersbedriuw, begjinnend by de A fan Afûk, trije titels op de smelle kar fan fiif, en de B fan Bornmeer, ien titel op de smelle kar.
Yn 1903 iepenet hjir it treinspoar, oanlein op de fan âlds sodsige boaiem dêr’t earme fiskers toeven en eallju swannejachten holden. It slút nei 33 jier al wer. Yn de jierren sechstich romje de machthawwers alles op. Skaalfergrutting en ruilferkaveling hearskje, en in nij tinken oer rekreaasje. Want it plebs begjint dêr ek mei, op syn manier, de tupperwarisation fan de natuer, brr: hoe dat fluch om te bûgen nei de fergriene-stjerring fan ’e kultuer. Mar de lânhaden fan de spoarbrêge lizze der noch, as twa maishintsjes op in bêd fan slaat. Under de laach koarstmoas hawwe se in mitsele tonneferwulf om de gigantyske draachkrêft nei boppen te leverjen dêr’t de trein fol jirpels dinderet. Grouwe stipemuorren yn in snoad mitselferbân en mei oan de wetterkant in natuerstien plint fange de sydlingse druk op. Dochs stiet it der net om syn monumintestatus—dat is in grapke—mar om’t it tefolle wurk is om it te slopen. Wy klimme derop en gean sitten op it restant grien glazuere estrikken en sjogge swarte reek út de REC.
Se sille moarn wol wer yn de krante sette fan neat te rêden: de kanarje falt net fan syn stokje.